PORTRELER
Piri Mehmed Paşa
Osmanlı Veziriazamı Aksaraylı Piri Mehmed Paşa
Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde 1518-1523 yılları arasında kesintisiz beş yıl Veziriazam (Sadrazam) olarak görev yapan Piri Mehmed Paşa, en geç 1463 yılında doğmuştur. Tarihçiler doğum yerini Aksaray, Konya ve Amasya olarak üç farklı şekilde göstermişlerse de ailesinin Aksaraylı olması ve çocukluğunun ilk yıllarının Aksaray’da geçtiğinin bilinmesi gibi nedenlerden dolayı, Aksaray’da doğmuş olması daha kuvvetli bir ihtimaldir. Piri Mehmed Paşa, Aksaraylı Cemali ailesine mensup Mevlana Mehmed Efendi’nin oğludur. (Mevlana Mehmed Efendi, “Çelebi Halife” ve “Cemal-i Halveti” isimleriyle de anılmaktadır) Babası tarihi kaynaklarda, Zinciriye Medresesi müderrislerinden meşhur alim Cemaleddin Aksarayi’nin torunu, torununun oğlu veya torununun torunu olarak gösterilmektedir. Annesi ise dönemin meşhur alimlerinden Larendeli Mevlana Hamza’nın kızı Ayşe Hanım’dır. İlk gençlik yılları, mensup olduğu Cemali ailesinin Şehzade Bayezid’e (II. Bayezid) intisap ettiği Amasya’da geçmiştir. Bu nedenle ilk tahsilini de Amasya’da yapmıştır. Daha sonra II. Bayezid’in 1481 yılında Padişah olması üzerine ailesi ile birlikte İstanbul’a gelmiş ve medrese eğitimini burada tamamlamıştır. Medrese tahsilini bitirdikten sonra sırasıyla Amasya, Sofya, Silivri, Siroz (Serez) ve Galata’da (İstanbul) kadılık görevlerinde bulunmuştur. Daha sonra II. Bayezid’in (ö. 1512) son yıllarında 1504 yılında hazine defterdarlığına atanmış ve Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkışından sonra ise başdefterdar olmuştur.
1558 tarihli Süleymanname adlı eserde Piri Mehmed Paşa’yı tasvir eden bir minyatür.
Medrese eğitimi aldıktan sonra pek çok kadılık görevlerinde bulunarak hukuk ve yargı alanında kariyerine başlayan Piri Mehmed Efendi, daha sonra defterdar olarak maliye bürokrasisinde kariyerine devam etmiş ve artık “Bey” olarak anılmaya başlanmıştır. Kendisinin tarih sahnesinde öne çıkışı da defterdarlık görevi sırasında olmuştur. Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi (1514) sırasında ordu ile birlikte sefere katılan Defterdar Piri Mehmed Bey, Çaldıran Savaşı’ndan (23 Ağustos 1514) bir gün önce yapılan toplantıda savaşa hemen girilmesi yönündeki görüşü sayesinde Yavuz Sultan Selim’in teveccühünü kazanmış, bu görüş Yavuz tarafından da kabul edilmiş ve ertesi gün yapılan savaş, Osmanlı ordusunun zaferiyle sonuçlanmıştır. Çaldıran Savaşı sırasında ve sonrasında ortaya koyduğu başarılı hizmetler neticesinde ise 15 Ekim 1514 tarihinde vezirlik görevine getirilerek artık “Piri Mehmed Paşa” olarak anılmaya başlanmıştır.
Piri Mehmed Paşa’yı sefer sırasında tasvir eden bir minyatür.
Piri Mehmed Paşa, Yavuz’un asabi ve fevri tavırları nedeniyle kısa süreli aralıklarla iki defa vezirlikten alınmış, hatta bir günlüğüne hapse atılmış olsa da tekrar görevine iade edilmiş ve Yavuz Sultan Selim’in daima görüşüne değer verdiği bir vezir olarak görev yapmıştır. Yavuz’un Mısır Seferi (1516-1518) sırasında İstanbul Muhafızı olarak görev yapan Piri Mehmed Paşa, bu sefer esnasında Osmanlı ordusunun ihtiyacı olan erzak ve mühimmatı gemilerle İstanbul’dan göndermiş ve lojistik zincirinin aksamadan işlemesini sağlamıştır. Bu başarılı vezirlik kariyerinin ardından Piri Mehmed Paşa, Veziriazam Yunus Paşa’nın sefer dönüşü esnasında idam edilmesi üzerine Yavuz Sultan Selim tarafından Şam’a çağırılmış ve nihayet 25 Ocak 1518 tarihinde Şam’da Veziriazamlık görevine getirilmiştir. Yavuz Sultan Selim’in ölümüne kadar (22 Eylül 1520) Veziriazam olarak görev yapan Piri Mehmed Paşa, bu dönemde Güneydoğu Anadolu ile Kuzey Irak’taki Safevi egemenliğine son vermiş ve bu bölgelerin Osmanlı Devleti’ne bağlılığını kalıcı olarak sağlamıştır.
Piri Mehmed Paşa’yı Yavuz Sultan Selim’in huzurunda tasvir eden bir minyatür.
Yavuz’dan sonra Osmanlı tahtına çıkan Kanuni Sultan Süleyman döneminin (1520-1566) ilk yıllarında da konumunu koruyan Veziriazam Piri Mehmed Paşa, doğudaki tüm sorunlarını halletmiş Osmanlı Devleti’nin artık batıda ilerlemesi gerektiği konusunda yeni Padişahı ikna etmeyi başararak 1521’de Belgrad’ın ve 1522’de de Rodos Adası’nın alınmasını sağlamıştır. Bu seferlere Kanuni ile birlikte bizzat katılan Veziriazam Piri Mehmed Paşa, Osmanlı ordusunun yenilmez bir süper güç haline gelmesine büyük katkıları olmuştur. Ayrıca Osmanlı donanmasının gelişmesini sağlamış ve İstanbul’da büyük bir tersane kurdurmuştur. Bu başarılarına rağmen yeni Kanuni’nin yakın çevresinde bulunan İbrahim Paşa ve Ahmed Paşa gibi vezirlerin etkisiyle 27 Haziran 1523 tarihinde Veziriazamlık görevinden alınarak emekliye sevk edilmiş ve yerine İbrahim Paşa atanmıştır.
Silivri’deki Piri Mehmed Paşa Camii.
Veziriazamlık görevinden azledilip emekliye sevk edilen Piri Mehmed Paşa, Silivri’de bulunan çiftliğinde kalmaya başlamış ve hayatının kalan kısmını bu çiftlikte geçirmiştir. Bu çiftlikte geçirdiği dokuz yıl boyunca hayır işleriyle uğraşmıştır. Bu dönemde, kısa süreli Semendire sancak beyliği ve İstanbul muhafızlığı görevleri dışında herhangi bir siyasi görev almamıştır. Nihayet 70 yaşında iken 1532 yılının sonlarında, oğlunun evinde misafir olarak bulunduğu Edirne’de vefat etmiştir. Cenazesi daha sonra Silivri’ye getirilmiş ve burada kendi adına yaptırdığı külliyenin haziresine defnedilmiştir. Vefatının, tekrar Veziriazam olma ihtimalinden korkan İbrahim Paşa’nın bir komplosu sonucu olduğu, hatta ölümünde o sırada Edirne kadısı olarak görev yapan oğlu Mehmed Raşid Efendi’nin de dahli bulunduğu gibi iddialar varsa da, bu konu henüz aydınlatılamamıştır. Medrese eğitimi almış ve kadılık yapmış biri olan, ancak daha sonra maliye ve mülkiye alanlarında kariyerinin zirvesine ulaşan Piri Mehmed Paşa İstanbul, Konya, Silivri, Belgrad, Gülek, Tekirdağ, Bursa ve Aksaray’da cami, medrese, zaviye, hamam, mektep ve imaret gibi çok sayıda sosyal yapı inşa ettirmiş ve bu yapıların yaşaması için vakıflar kurmuştur.
Piri Mehmed Paşa’nın Silivri’deki mezarı.
Piri Mehmed Paşa’nın yaptırdığı hayır eserlerinden ikisi Aksaray’da bulunmaktaydı. Bunlardan biri kayıtlarda ismi “muallimhane” olarak geçen bir mektep (okul) idi. Son olarak 18. Yüzyıl kayıtlarında ismine rastlanan bu mektep (okul), günümüzde artık mevcut olmayıp yeri dahi tespit edilememektedir. Piri Mehmed Paşa’nın Aksaray’da yaptırdığı bir diğer eser ise günümüzde Aksaray şehrinin Coğlakı Mahallesi’nde Ervah Mezarlığı’nın güneybatı tarafında bulunan Cemaleddin Aksarayi Zaviyesi idi. Yakın dönemlere kadar harabe bir halde bulunan bu zaviye 2009 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore ettirilmiştir.
Seçilmiş Kaynakça
-
Yusuf KÜÇÜKDAĞ, Vezir-i Azam Piri Mehmed Paşa, Konya 1994
-
Yusuf KÜÇÜKDAĞ, II. Bayezid Yavuz ve Kanuni Devirlerinde Cemali Ailesi, İstanbul 1995
-
Yusuf KÜÇÜKDAĞ, “Piri Mehmed Paşa”, DİA, c. 34 (2007)
-
Halis BÜLBÜL, Piri Mehmed Paşa, Hayatı ve Faaliyetleri, Kayseri 2009 (Yüksek Lisans Tezi)
-
Yusuf KÜÇÜKDAĞ, Piri Mehmet Paşa, Ankara 2017
-
Yusuf KÜÇÜKDAĞ, Cemalî Ailesi, Ankara 2017
-
Ramazan ATA, “Yavuz Sultan Selim ve Cemali Ailesi ile Münasebetleri”, ASED, 4/2 (2020)
-
Başak BURAK, Piri Mehmed Paşa’nın Türkiye’deki Vakıf Eserleri, Ankara 2022 (Doktora Tezi)
Piri Mehmed Paşa’nın Aksaray’da yaptırdığı eserlerden Cemaleddin Aksarayi Zaviyesi’nin günümüzdeki hali.