Aksaray’ın İlk Muhtarları (1835)

29 Ekim 2024

Aksaray’da Görev Yapan İlk Muhtarlar (1835)

Osmanlı Devleti döneminde, mahalle ve köylerdeki muhtarlık teşkilatı, ilk defa Padişah II. Mahmud döneminde (1808-1839) kurulmuştur. Başlangıç olarak 1829 yılında İstanbul’da kurulan muhtarlık teşkilatının kurulmasındaki amaç, İstanbul’a giriş çıkış ile şehre yapılan göçü kontrol etmek ve şehrin güvenliğini sağlamaktı. İstanbul’da göreve başlayan bu ilk muhtarlar, merkezi yönetim tarafından atama yoluyla işbaşına geldiler. İstanbul dışındaki Osmanlı taşrasında ise ilk muhtarlık teşkilatı 1833 yılında Kastamonu Eyaleti’nde kuruldu. Önce şehir ve kasaba mahallelerinde, hemen ardından da köylerde halk tarafından seçilen muhtarlar, muhtar-ı evvel (birinci muhtar) ve muhtar-ı sani (ikinci muhtar) unvanlarıyla göreve başladılar. Bu teşkilatın yaygınlaştırılmasındaki temel gerekçe, 1826’da Yeniçeri Ordusu’nun kaldırılmasıyla İstanbul’da ve taşrada oluşan güvenlik boşluğunu, yerel halkın temsilcileri vasıtasıyla doldurmaktı. Bir bakıma, Osmanlı halkının temsilcisi olan muhtarlar, taşra yönetimine ortak oluyordu. Müslüman halkın temsilci olarak göreve başlayan muhtarların yanısıra aynı zamanda Gayrimüslim halkın muhtarları da “kahya” unvanı ile görevlendirildiler. Muhtarlık sisteminin oturması ve taşra halkı tarafından memnuniyetle karşılanması üzerine, bu teşkilat hızla diğer eyaletlerde de icra edilmeye başlandı. Aynı 1833 yılında Anadolu ve Rumeli’deki eyaletlerde mahalle ve köylerde muhtarlar seçildi ve göreve başladı. Bu muhtarlar, mahalle veya köy halkının ileri gelenleri tarafından seçiliyor, yerleşim yeri imamının kefaletine bağlanıyor ve muhtarların isimleri ve künyeleri bir deftere kaydedilerek İstanbul’a bildiriliyordu.

Aksaray’ın da içinde bulunduğu Karaman (Konya) Eyaleti’nde muhtarlık teşkilatının kurulması 1835 yılında gerçekleşmiştir. Dönemin Karaman (Konya) valisi Hacı Ali Paşa’nın denetiminde, Karaman Eyaleti’ne bağlı Konya, Aksaray, Niğde, Akşehir ve Beyşehir sancaklarındaki mahalle ve köylerde muhtarlık seçimleri 1836 yılına kadar tamamlanmış ve seçilen muhtarların isimleri İstanbul’a bildirilmiştir. Üzerinde tarih olmayan ancak 1835 yılına ait olduğu anlaşılan bir Osmanlı Arşivi belgesinde, Aksaray şehri mahalleleri ile bağlı köylerdeki ilk muhtarlar belirlenmiş ve mahalle ve köy imamlarının kefaletine bağlanarak görevlerine başlamıştır. Aksaray’ın ilk muhtarlarının listelendiği bu belgeye göre Aksaray şehrinin 27 mahallesinde 24 muhtar, Aksaray’a bağlı 51 köyde ise 52 muhtar göreve başlamıştır. Yani Aksaray’ın mahalle ve köylerinden oluşan 78 birimde toplam 76 muhtar göreve başlamıştır. Gayrimüslimlerin muhtarları için ise bu dönemde “kahya” terimi kullanılmıştır. Söz konusu belgede muhtar-ı evvel (birinci muhtar) ve muhtar-ı sani (ikinci muhtar) olarak adlandırılan muhtarların isimleri, yaşları ve sülale isimleri de kaydedilmiştir. Aksaray’ın mahalle ve köylerinde göreve başlayan bu ilk muhtarlar, mahalle veya köyün asayişini sağlamak, gelen veya gidenlerinden kaydını tutmak ve vergilerin taksimi ve tahsiline yardımcı olmakla görevlendirilmişlerdir. Aksaray’ın bu ilk muhtarları, diğer bölgelerdeki muhtarlar gibi başlangıçta görevden alınıncaya kadar muhtarlık görevini devam ettirmişlerdir. Ancak daha sonra muhtarların görev süreleri 1864 yılında 1 (bir) yıl olarak belirlenmiştir.

Aksaray’da 1835 yılında başlayan mahalle ve köy muhtarlığı uygulaması, daha sonraki yıllarda tüm Osmanlı dönemi boyunca devam etmiştir. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti döneminde de aynı sistem devam ettirilmiştir. Mahalle ve köy muhtarlığı sistemi, günümüzde de aynı şekilde devam etmektedir. Mahalle ve köy halkı, 5 (beş) yılda bir yapılan yerel seçimlerde kendi muhtarlarını seçmektedir.

Osmanlı Arşivi’nde bulunan ve 1835 yılına tarihlenen belgeye göre, Aksaray’ın mahalleleri ve köylerinde göreve başlayan ilk muhtarların listesi şu şekildedir:

Aksaray Kasabası Mahalleleri Muhtarları:

* Şeyh Hamid ve Tımarhane mahalleleri:

Birinci muhtar, Şeyh Hamid mahallesinden Hacı Hasan oğlu Süleyman bin Memiş

İkinci muhtar, Şeyh Hamid mahallesinden Kayserili oğlu Mustafa bin Mehmed

* Kızılca, Kalınlar ve Bedir Muhtar mahalleleri:

Birinci muhtar, Kızılca mahallesinden Bodur oğlu İbrahim bin Mustafa

İkinci muhtar, Kalınlar mahallesinden Köse oğlu Abdullah bin Ali

* Teftiş, Şamlı ve Çerdiğin mahalleleri:

Birinci muhtar, Teftiş mahallesinden Musa Bey oğlu Hacı Musa bin Hacı İsmail

İkinci muhtar, Şamlı mahallesinden Terzi oğlu Hacı Osman bin Mehmed

* Nakkaş, Meydan ve Deveciyan mahalleleri:

Birinci muhtar, Nakkaş mahallesinden Gani oğlu Hasan bin İsmail

İkinci muhtar, Nakkaş mahallesinden Perek oğlu Hasan bin Hasan

* Bölcek mahallesi:

Birinci muhtar, Bölcek mahallesinden Hacı Seyfi oğlu Hacı Mehmed bin Hacı Hüseyin

İkinci muhtar, Bölcek mahallesinden Kara Memiş oğlu Mustafa bin Abdurrahman

* Paşacık, Minarecik ve Şeyh Gaznevi mahalleleri:

Birinci muhtar, Paşacık mahallesinden Kırkıl oğlu Mehmed bin Mehmed

İkinci muhtar, Karaca oğlu Mehmed bin Mehmed

* Kergi ve Terzi Hasan mahalleleri:

Birinci muhtar, Kergi mahallesinden Ökçesiz oğlu İbrahim bin İsmail

İkinci muhtar, Kergi mahallesinden Ciyan oğlu Hamza bin Hacı Mustafa

* Cami-i Kebir (Ulucami), Terhacı ve Muhsin Çelebi mahalleleri:

Birinci muhtar, Ulucami mahallesinden Haydar oğlu Abdülbaki bin Haydar

İkinci muhtar, Terhacı mahallesinden Karaoğlan oğlu İsa bin Hüseyin

* Zincirli, Bab-ı Sagir (Küçükkapı) ve Mirzabey mahalleleri:

Birinci muhtar, Küçükkapı mahallesinden Yeğen oğlu Mehmed bin Hüseyin

İkinci muhtar, Mirzabey mahallesinden Ahmed Çavuş oğlu Memiş bin Ahmed

* Sebil mahallesi:

Birinci muhtar, Sebil mahallesinden Raşid bin Mehmed Sadık

İkinci muhtar, Sebil mahallesinden Müftü oğlu Hacı Hamza bin Mehmed Hilmi

* Sofular, Hacı Hasan ve Çavuşlu mahalleleri:

Birinci muhtar, Hacı Hasan mahallesinden Cemil oğlu İsmail bin İbrahim

İkinci muhtar, Çavuşlu mahallesinden Terzi oğlu Abdurrahman bin İbiş

Aksaray Kasabasına Bağlı Köylerin Muhtarları:

* Gerveli (Güzelyurt), Sivrihisar ve Genedala (Akyamaç) köyleri:

Birinci muhtar, Gerveli köyünden Odabaşı oğlu Musa bin Mustafa

İkinci muhtar, Gerveli köyünden Çelebi oğlu Abdurrahman bin Mustafa

* Sorsovı (Sofular) ve Hacıb (Gülpınar) köyleri:

Birinci muhtar, Sorsovı köyünden Zahmeci oğlu Hüseyin bin Hüseyin

İkinci muhtar, Hacib köyünden Köse oğlu Ali bin Mehmed

* Ağaçlu (Gülağaç) köyü:

Birinci muhtar, Ağaçlı köyünden Darıcı oğlu Hüseyin bin Veli

İkinci muhtar, Ağaçlı köyünden İsmail Bey oğlu Muslu bin İsa

* Timurcı (Demirci) köyü:

Birinci muhtar, Timurcı köyünden Pir Ali oğlu Musa bin Hüseyin

İkinci muhtar, Timurcı köyünden Kara Mehmed oğlu Memiş bin Mehmed

* Absarı (Çatalsu), Mamasun (Gökçe) ve Ağzıkarahan köyleri:

Birinci muhtar, Absarı köyünden Etlice oğlu Halil bin Musa

İkinci muhtar, Mamasun köyünden Baki oğlu Ali bin Mehmed

* Eskinuz (Uzunkaya), Gelegüle (Sevinçli) ve Gücünkaya köyleri:

Birinci muhtar, Eskinuz köyünden Emin bin Mehmed

İkinci muhtar, Gelegüle köyünden Cafer oğlu Abdurrahman bin Ali

* Gösdük (Doğantarla) ve Kızılkaya köyleri:

Birinci muhtar, Gösdük köyünden Uyungan oğlu Musa bin Abdullah

İkinci muhtar, Kızılkaya köyünden İbiş bin Ömer

* Selime, Yaprakhisar ve Belisırma köyleri:

Birinci muhtar, Selime köyünden Mürüvvet oğlu Hasan bin Himmet

İkinci muhtar, Yaprakhisar köyünden Hacı Abdurrahman oğlu Mahmud bin Ali

* Ihlara köyü:

Birinci muhtar, Ihlara köyünden Ferid oğlu Ferid bin Ahmed

İkinci muhtar, Ihlara köyünden Salih oğlu Ömer bin Salih

* Ilısu ve Mahmudlu köyleri:

Birinci muhtar, Ilısu köyünden Çolak oğlu Mehmed bin Abdullah

İkinci muhtar, Mahmudlu köyünden İsmail bin Topal Ahmed

* Obraka (?) ve Yenipınar köyleri:

Birinci muhtar, Obraka köyünden Civan oğlu Abdülkadir bin Ahmed

İkinci muhtar, Yenipınar köyünden Elif oğlu Halil bin Ali

* Harvadala (Helvadere) köyü:

Birinci muhtar, Harvadala köyünden Hatib oğlu Mustafa bin Hüseyin

İkinci muhtar, Harvadala köyünden Bekdaş oğlu Hasan bin Bekdaş

* Yuva, Karaviran (Karaören), Karataş ve Gine (Elmacık) köyleri:

Birinci muhtar, Yuva köyünden Hatib oğlu Hasan bin Halil

İkinci muhtar, Karaviran köyünden Süleyman bin Yahya

* Akhisar ve Karaköy köyler:

Birinci muhtar, Akhisar köyünden Yemci oğlu Hüseyin bin Abdülvahab

İkinci muhtar, Akhisar köyünden İsa Bey oğlu Mükrimin bin Osman

* Karanukuyu (Karakuyu) köyü:

Birinci muhtar, Karakuyu köyünden Hasan bin Süleyman

İkinci muhtar, Karakuyu köyünden Meddah oğlu İbiş bin Süleyman

* Sultanhanı köyü:

Birinci muhtar, Sultanhanı köyünden İsmail bin Ebubekir

İkinci muhtar, Sultanhanı köyünden Haydar oğlu Haydar Efendi bin Abdülfettah

* Bulargı (Yeşilova) köyü:

Birinci muhtar, Bulargı köyünden Feyzullah Bey oğlu İbrahim bin Feyzullah

İkinci muhtar, Bulargı köyünden Mellik oğlu Abdülcelil bin Musa

* Kırkıl (Yeşiltepe) köyü:

Birinci muhtar, Kırkıl köyünden Budun Hacı bin İbrahim

İkinci muhtar, Kırkıl köyünden Emir Ali oğlu Halil bin Ali

* Eke Dağı (Ekecik Dağı) köyleri ve Eke Dağı’nda oturan Kürt aşireti:

Birinci muhtar, Kıznefer oğlu Battal bin Mehmed

İkinci muhtar, Ali Efendi bin Ali

* Yağan, Sapmaz, Ahurlu (Ahırlı), Güğe (Büyükgüve ve Küçükgüve) ve Saka köyleri:

Birinci muhtar, Sapmaz köyünden İbrahim bin Ali

İkinci muhtar, Ahurlu köyünden İsmail bin Halil

Eyübeli (Ortaköy) ve Koçhisar Kazaları Muhtarları:

* Eyübeli (Ortaköy) kazası ile Sarıkaraman, Lefkere (Bozcatepe), Yuva (Yuva, Acıgöl) ve Kızılköy köyleri:

Birinci muhtar, Eyübeli kazasından Hüseyin bin Hacı Talib

İkinci muhtar, Sarıkaraman köyünden İnce oğlu Süleyman bin Abdullah

* Koçhisar kazası ile Tutuş ve Karamollauşağı köyleri:

Birinci muhtar, Koçhisar kazasından Şeyh Hasan oğlu Ali bin Hasan

İkinci muhtar, Koçhisar kazasından Kara Bekir oğlu Mehmed Efendi bin Mustafa

* Çıkınağıl (Evren) köyü:

Birinci muhtar, Çıkınağıl köyünden Ahakyar oğlu Hüseyin bin Ali

İkinci muhtar, Çıkınağıl köyünden Elbistan oğlu Hüseyin bin Halil

* Sarıyahşi ve Boğazköy köyleri:

Birinci muhtar, Sarıyahşi köyünden Çalık oğlu Hasan bin Musa

İkinci muhtar, Sarıyahşi köyünden Ali Baba oğlu Hüseyin Efendi bin Osman

Aksaray Kasabasındaki Gayrimüslimlerin Kahyaları:

* Terhacı, Zincirli ve Deveciyan mahalleleri:

Birinci kahya, Terhacı mahallesinden Murad veled-i Bodos

İkinci kahya, Terhacı mahallesinden Agob veled-i Karabet

Aksaray’a Bağlı Köylerdeki Gayrimüslimlerin Kahyaları:

* Gerveli (Güzelyurt) köyü:

Birinci kahya, Gerveli köyünden Hacet oğlu Yorgi veled-i Yuvan

İkinci kahya, Gerveli köyünden Göllüce oğlu Yuvan veled-i Vasil

* Sivrihisar, Harvadala (Helvadere) ve Genedala (Akyamaç) köyleri:

Birinci kahya, Sivrihisar köyünden Topal oğlu Yorgi veled-i Nikola

İkinci kahya, Harvadala köyünden Defter oğlu Vasil veled-i Biretmoz

Seçilmiş Kaynakça

Musa ÇADIRCI, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, 34/135 (1970), s. 409-420
İlber ORTAYLI, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel Yönetim Geleneği, İstanbul 1985
Mehmet GÜNEŞ, Osmanlı Döneminde Muhtarlık ve İhtiyar Meclisi (1829-1871), İstanbul 2014
Mehmet GÜNEŞ, “Osmanlı Köy ve Mahalle İdarelerinde Yeni Bir Dönem İhtiyar Meclislerinin Teşekkülü”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 6/3 (2014), s. 163-177
Mehmet GÜNEŞ, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şehir ve Köy İdaresi”, Türkiye Günlüğü, 121 (2015), s. 107-117
Nevzat TOPAL, “Aksaray Sancağı Mahalle ve Köy İdarelerinde Muhtarlık Teşkilatının Kurulması (1835)”, GAUN JSS (Gaziantep University Journal of Social Sciences), 16/2 (2017), s. 524-535
Ali AKYILDIZ, “Muhtar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 31 (2020), s. 51-53
Mehmet GÜNEŞ, Muhtarlık, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Köy ve Mahalle İdaresi, İstanbul 2023

Aksaray şehri mahalleleri ve köyleri ile Aksaray Sancağı’na bağlı Eyübeli (Ortaköy) ve Koçhisar köylerinde göreve başlayan muhtarların listesini gösteren belgenin ilk iki sayfası. Bu belgenin orijinali İstanbul’daki Osmanlı Arşivi’nde bulunmaktadır. (1835)

Aksaray şehri mahalleleri ve köyleri ile Aksaray Sancağı’na bağlı Eyübeli (Ortaköy) ve Koçhisar köylerinde göreve başlayan muhtarların listesini gösteren belgenin üçüncü ve dördüncü sayfaları. Bu belgenin orijinali İstanbul’daki Osmanlı Arşivi’nde bulunmaktadır. (1835)

29 Ekim 2024